Apathie

“Dat het leven van de mens maar een droom is heeft menigeen al bij zichzelf gedacht, en ook ik draag dat gevoel altijd met me om. Als ik de begrensdheid zie waarbinnen daadkracht en onderzoekingsgeest van de mens zijn gevangen; als ik zie dat alle activiteit neerkomt op het bevredigen van behoeften, die op hun beurt geen ander doel hebben dan ons armzalig bestaan te verlengen, en dat verder elke gerustheid op bepaalde punten van navorsing maar een dromerige gelatenheid is, en men onderwijl de muren waartussen men zit opgesloten met bonte figuren en heldere vergezichten beschildert, dan verstom ik, Wilhelm. Ik keer terug in mezelf, en tref er een wereld aan! Ook weer meer in een vaag besef, vol duister verlangen, dan als welomschreven beeld en levende kracht. En dan vervloeit alles in mijn brein en glimlach ik maar dromerig wat verder in die wereld.

Dat kinderen niet weten wat ze drijft, daar zijn geleerde schoolmeesters en huisonderwijzers het over eens; maar dat volwassenen ook als kinderen op deze aardbodem ronddartelen en evenmin weten vanwaar ze komen en waarheen ze gaan, evenmin tot een duidelijk doeleinde handelen, evenzeer door biscuit en koek en berkenroede worden geregeerd, dat wil niemand graag aannemen, terwijl je het, dunkt me, tastbaar voor je ziet.

Ik geef graag toe, want ik weet wat je hierop zou willen zeggen, dat zij het gelukkigst zijn die als een kind bij de dag leven, hun poppen meeslepen en aan- en uitkleden, en met groot ontzag om de la heen sluipen waarin mama het suikerbrood heeft opgeborgen, om het, zodra ze het gewenste eindelijk te pakken hebben, met volle mond te verorberen en ‘Meer!; te roepen. - Dat zijn gelukkige schepselen. Ook zijn zij gezegende lieden die hun futiele bezegheden of zelfs hun passies de mooiste namen geven en ze bij het mensdom als grootse verrichtingen tot aller heil en welzijn aandienen. - Gezegend hij die zo zijn kan! Maar wie in nederigheid erkent waar het allemaal op neerkomt, wie ziet hoe aardig elke burgerman die het naar zijn zin heeft zijn tuintje tot een paradijs weet in te richten, en hoe onverdroten ook een arme stakker hijgend onder zijn last voortstrompelt en eenieder er gelijkelijk op uit is het licht van de zon nog een minuut langer te zien schijnen - ja, die doet er het zwijgen toe, en ook hij bouwt zich een wereld vanuit zichzelf, en ook hij is gelukkig, omdat hij een mens is. En dan, hoe ingeperkt hij ook is, bewaart hij toch altijd in zijn hart het zoete gevoel van vrijheid, het besef dat hij zijn kerker kan verlaten wanneer hij wil.”

Johann Wolfgang Goethe, Die Leiden des jungen Werthers, 1774, vertaling: Thérèse Cornips

De wisselwerking tussen mens en middel

“Elk medium begint als bevrijding en eindigt als probleem. Een medium wordt volwassen zodra het zijn schepper overmeestert en verslaaft.”

“Media sturen handen, rasteren de blik en kanaliseren collectieve gedragingen.”

“De exponentiële implantatie van media in het leven van moderne individuen valt samen met wat Nietzsche ooit ‘de dood van God’ en Foucault in De woorden en de dingen (1966) ‘het verdwijnen van de mens’ heeft genoemd: het uiteenvallen van een gemeenschappelijk waardensysteem en een daarmee samenhangende fragmentering van de sociaal-politieke identiteit in een diversiteit van sociale rollen, waardenstelsels en leefstijlen.

Henk Oosterling, Radicale middelmatigheid, Maat der middelen

Cartesiaans dualisme

Een gevolg van de omarming van de media is het optreden van het cartesiaans dualisme (scheiding tussen lichaam en geest). Ik denk dat er een verband bestaat tussen het cartesiaans dualisme en vervreemding.

“We kunnen waanzinnige dingen. In een fractie van een seconde communiceer ik naar Alaska. Waanzin. Tegelijkertijd bel ik met iemand in Zuid-Afrika. Ik praat met hem óver iets in Alaska. Waanzin. Er komt een pushbericht binnen op een andere interface. Mijn lichaam zo nu overal moeten zijn. Ondertussen zit mijn lichaam, onberoerd, op mijn kamer.

Mijn geest beweegt zich op hypersnelheid. mijn lichaam zit stil. Mijn kop staat haaks op mijn lichaam.”

NTR academie met Henk Oosterling

Vervreemding

Vervreemding ontstaat wanneer een mens tot slechts middel verworden is: als schakel in het productieproces waarbij hij zelf geen inspraak heeft. Karl Marx stelt het volgende over vervreemding:

• de arbeider heeft geen controle over het productieproces, maar wordt gecontroleerd door de kapitalist. De arbeider kan alleen maar zijn arbeidskracht aanbieden op de markt;
• doordat de arbeider slechts een middel is en geen controle heeft over het arbeidsproces, gaat een groot deel van de meerwaarde naar de kapitalist en heeft hij ook geen inspraak op de productie. Hierdoor is het arbeidsproces een sleur en verliest hij de arbeidsvreugde;
• ook is hij vervreemd van de maatschappij in het geheel. Vroeger draaide alles meer rond sociale relaties, maar nu is louter het financieel aspect belangrijk;
• de creatieve bezigheid in het arbeiden gaat eveneens verloren. De arbeider moet zich schikken naar de wil van de kapitalist.

Wikipedia (nog geen Marx in de kast!)

Marshall McLuhan: we worden allemaal artiest

Door een de extatische hoeveelheden informatie zou het kunnen zijn dat we cognitief gezien steeds beter worden in patroonherkenning, in een poging de bigdata te structureren. Deze patroonherkenning is een vaardigheid die we bij kunstenaars en artiesten zien. Het is diezelfde patroonherkenning die ervoor zorgt dat kunstenaars naar het heden kijken -meer nog dan wetenschappers-. Waar wetenschappers bewijzen uit het verleden matchen creëert een artiest een doorbraak door te speculeren. Ons verbeterd cognitief vermogen stelt ons in staat om abstract te denken. Verbanden te leggen en de wereld om ons heen te ordenen. Het staat ons toe te voorspellen.

Conclusie?

Oosterling stelt: “Elk medium begint als bevrijding en eindigt als probleem. Media sturen handen, rasteren de blik en kanaliseren collectieve gedragingen.”

James Flyn stelt dat ons cognitief vermogen sterk ontwikkeld is de afgelopen honderd jaar. McLuhan stelt dat deze verbetering wellicht samenhangt met extatische hoeveelheden informatie. Door de geïntegreerde media ontstaat een scheiding tussen lichaam en geest. Ons lichaam vervreemd. We worden een steeds kleiner wordende schakel in een steeds groter proces. Marx stelt dat dit vervreemding kan oproepen.

De verslavingsmaatschappij

Een medium is gemaakt om van A naar B te gaan. Een medium is een instantiëring van een relatie, dat wil zeggen dat onze relaties (dat heet een netwerk) dat zit in onze iPhone. Op het moment dat dat verzelfstandigt, en dat het middel een doel wordt, en een status, en een levenssymbool, dat we dáárvoor gaan werken, ja dan gebeurt er iets anders. Stap één is daarvan bewust zijn. Stap twee is dat wij opnieuw onze autonomie gaan pakken en keuzes gaan maken. En dan moeten we ons afvragen: wat willen wij eigenlijk? Hoe willen wij eigenlijk leven? En, wat zijn onze behoeftes eigenlijk?

Het individu bestaat niet meer. Dat is een ouderwets, zeer Calvinistisch denkbeeld. Heden ten dage is alles gelinkt. Alles beïnvloed elkaar. Een individu is zo goed als het netwerk waar het zich in bevindt.”

Transcriptie video interview Henk Oosterling

Foucault: de wil

Foucault is geïnteresseerd in de relatie tussen het individu en de waarheid. Alles wat wij hebben is door handen gemaakt. Dat lijken we niet meer te zien. Foucault problematiseert deze vanzelfsprekendheid.

Hij voorspelt het uitsterven van het rationeel wezen als centrum van de wereld. -De mens die vooruitgang boekt in rede en moraal.- Deze mens is volgens Foucault een eindig verschijnsel.

Foucault stelt dat rationaliteit en waarheid slechts machtsmiddelen zijn, en onderzoekt of een weerstand tegen deze disciplinering kan optreden in de vorm van zelfzorg. Altijd openstaan voor vernieuwing en verandering, voor schepping en herschepping.

Wij worden niet meer gedisciplineerd, zoals in de moderniteit, wij worden gecontroleerd.

Wij leven niet meer in een disciplinerende samenleving, maar in een controlerende samenleving. En dat gebeurd via de media. Wij worden geïndividualiseerd via onze consumptie.

Er wordt gezegd dat de consumptie afgestemd wordt op mijn behoefte. Ten minste, dat is het verhaal van de markt. Wat er uiteindelijk gebeurt is dat mijn behoeften en verlangen geproduceerd wordt door de markt. Individualiteit en vrijheid wordt op die manier geproduceerd door de markt en de media. Wij zitten dus in een controledispositief, waarin wij het idee hebben dat wij vrij zijn en autonoom, waarin wij keurig doen wat de markt ons voorschotelt. Nu is de grote vraag: hoe kunnen wij ontsnappen aan deze conditionering en een vorm vinden van zelfstilering, of in de woorden van Foucault: zelfzorg?

Solutionisme

Onze constante technologische vooruitgang maakt bijna alles mogelijk. Door de constante toevoer van data kunnen we bijna alles meetbaar maken. Daardoor raken wij verslaafd aan oplossingen. Solutionisten proberen problemen op te lossen door middel van technologische hulpmiddelen. Obesitas? We gooien er een app in. In Om de wereld te redden, klik hier (2013) zet Evgeny Morozov uiteen wat deze ideologie met ons doet en waarom het gevaarlijk is.

"Deze twee innovaties - dat een steeds groter gedeelte van ons leven door slimme, met sensoren uitgeruste technologiën wordt vastgelegd en dat onze vrienden en bekenden ons nu overal kunnen volgen, waardoor er nieuwe soorten prikkels ontwikkeld kunnen worden - zullen het werk van gedragswetenschappers, beleidsmakers en andere wereldverbeteraars ingrijpend veranderen. Ze zullen allemaal worden verleid om de kracht van deze nieuwe technieken, samen of apart, te gebruiken om een bepaald probleem op te lossen, of dat nu obesitas, klimaatverandering of een verkeersprobleem is."

Morozov stelt dat sommige problemen complexer zijn, en dat deze benadering een oneerlijke verdeling van schuld tot gevolg heeft. We kunnen er niet van uit gaan dat iemand teveel eet uitsluitend door zijn eigen irrationele gedrag. We negeren dan de complexe aard van dit probleem. De voedselindustrie is verslavend en vermarkt haar producten aan heel jonge kinderen. Obesitas is een politiek probleem. Dit is het gevaar van solutionisme: door het probleem te simplistisch te benaderen, slaan solutionistische oplossingen de plank volledig mis. Dat wat wij vooruitgang noemen kan dan zelfs de situatie verergeren.

"Het is ook niet verbazingwekkend dat Silicon Valley overstroomt van de ideeën om zo'n beetje alles te verbeteren: de politiek, burgers, uitgeven, koken. Helaas, te vaak is dit streven om dingen te verbeteren -of, zoals de Canadese antropologe Tania Murray Li, in een heel andere context, zei: "de wil om te verbeteren" - heel erg kortzichtig en is men slechts oppervlakkig, geïnteresseerd in datgene waarvoor verbetering wordt gezocht. Het herschikken van alle complexe sociale situaties to netjes gedefinieerde problemen met bepaalde, berekenbare oplossingen of tot transparante en vanzelfsprekende processen die gemakkelijk geoptimaliseerd kunnen worden, zal waarschijnlijk onverwachte gevolgen hebben die eventueel meer schade kunnen toebrengen dan de problemen die ze op proberen te lossen."

"Ik noem de ideologie die zulke aspiraties legitimeert en bekrachtigt "solutionisme"."

Evgeny Morozov, Om de wereld te redden, klik hier

Solutionisme -verbetering als doel- kan dus gevaarlijk zijn. Stel dat we binnenkort interactief kunnen koken. Waarschijnlijk kunnen we door projecties en slimme sensoren een kookboek vertalen naar ons aanrecht. Gaan we dan beter eten?

"De paradox is dat, terwijl de technologie slimmer wordt, de ruimte voor interpretatie afneemt en mogelijkerwijs helemaal verdwijnt. Nieuwe, slimmere technologieën maken het mogelijk om eindelijk, als het ware, de instructies van het kookboek uit de traditie te halen; er is bijna geen kennis meer nodig om te koken. De technologieën van vandaag zijn geen domme, passieve hulpmiddelen. Sommige technologieën gebruiken kleine, geraffineerde sensoren die "begrijpen" - als dat het juiste woord is - wat er in onze keukens gebeurt en die proberen ons, hun meesters, in de juiste richting te sturen. Dit is de moderniteit in een notendop: We hebben mogelijk beter eten, maar geen plezier in het koken."

Evgeny Morozov, Om de wereld te redden, klik hier

Conclusie?

"It’s hard to make a stand when you’re comfortable.”

Todd Patrick

Alle marktgedreven "innovaties" lijken ons leven gemakkelijker en comfortabeler te maken. In de praktijk overmeesteren al deze hulpmiddelen ons en bedienen wij hen.

Foucault problematiseert de vanzelfsprekendheid van de media.

• We worden niet gedisciplineerd maar gecontroleerd.
• We worden geïndividualiseerd via onze consumptie.
• Waarheid en rationaliteit zijn slechts machtsmiddelen.

Oosterling stelt dat onze maatschappij draait om extase. Wij zijn verslaafd aan gemak en genot. Aan consumeren en media. Beeld en spektakel. Verslavingen hebben een verdovend effect. Het gaat ons leven beheersen in de vorm van scoren: wij hebben onze dosis dagelijks nodig: de overmeestering van de meester. Hierdoor draait ons leven om het in stand houden van deze verslavingen; wanneer het middel een doel wordt.

Overmatig consumeren, het nastreven van enkel genot, van exces in plaats van balans, resulteert in leegheid. Morozov voorziet dat de talloze solutionistische interventies in ons dagelijks leven misschien zorgen voor lekkerder eten, maar dat we geen plezier meer hebben in het koken. Hoe slimmer en omvattender technologie wordt, hoe minder ruimte er is voor interpretatie en creativiteit.

De problemen die de solutionisten in Silicon Valley proberen op te lossen zijn niet technologisch van aard, maar politiek. Je kunt bij een probleem als obesitas niet naar de eindgebruiker wijzen. Dan negeer je grotere problemen in een andere laag van de maatschappij.

Radicale middelmatigheid is een mislukte vluchtpoging. Het resultaat is leegte. Ze horen bij elkaar. Ze versterken elkaar. Ze hebben een concentrisch karakter. Ze hebben hetzelfde middelpunt: kwetsbaarheid. Ze draaien er in een cirkelbeweging omheen.